Ο Βασίλης Ντζιαχρήστος είναι ένας καθηγητής Πανεπιστημίου από τη Λάρισσα, ο οποίος το 2013 στα 44 του βραβεύτηκε με το Leibniz Prize, το «γερμανικό Νομπέλ», για την πρωτοποριακή μέθοδο που ανέπτυξε στο εργαστήριό του για την απεικόνιση των καρκινικών κυττάρων. Στη συνέντευξη του μιλάει για την ανάπτυξη στην Ελλάδα και το πώς μπορεί η δουλειά που παράγει η ερευνητική κοινότητα των πανεπιστημίων της Ευρώπης και της Ελλάδας να αξιοποιηθούν ως μέσο προόδου της χώρας.
Βασίλης Ντζιαχρήστος: Μετά το Leibniz Prize, το «γερμανικό Νομπέλ», στόχος η αξιοποίηση της γνώσης που παράγεται στα πανεπιστήμια
Aν και το επίτευγμα αυτό τον τοποθετεί στην αφρόκρεμα της διεθνούς επιστήμης, μια άλλη πρωτοβουλία του, για τη διασύνδεση της πανεπιστημιακής έρευνας με την αγορά με σκοπό την οικονομική ανάπτυξη, καθιστά το λόγο του εξαιρετικά επίκαιρο. Το νέο «κλειδί» είναι ο όρος Uni-preneur, από τις αγγλικές λέξεις «University» και «Εntrepreneur», που καθιερώθηκε με πρότασή του από τον οργανισμό DAAD, τον μεγαλύτερο γερμανικό φορέα προαγωγής της διεθνούς ακαδημαϊκής συνεργασίας, και αναπτύσσεται με τη συνεργασία του Technische Universität München και εξωστρεφών ελληνικών πανεπιστημίων – του ΑΠΘ και του Π. Κρήτης. «Το Uni-preneur περιγράφει τη στροφή του πανεπιστημίου στην εκμετάλλευση της γνώσης που παράγει – και αυτό ίσως είναι η σημαντικότερη ευκαιρία ανάπτυξης που έχει η χώρα», λέει ο ίδιος. «Ουσιαστικά, είναι η αρχή ενός διαλόγου για τη δημιουργία κανόνων και κινήτρων που θα επιτρέψουν στο ελληνικό πανεπιστήμιο να μην είναι παθητικός θεατής στα οικονομικά προβλήματα της χώρας, αλλά απεναντίας να γίνει ο βασικός της επιθετικός παίκτης… ο γκολτζής!»
Αυτή είναι η πρώτη μεγάλη συνέντευξή του σε ελληνικό περιοδικό.
Πώς βλέπετε την επιχειρούμενη στροφή της Ελλάδας στην καινοτομία;
Συνεχώς ακούγεται η λέξη «ανάπτυξη», αλλά τόσα χρόνια μετά την απαρχή των οικονομικών δεινών δεν υπάρχει ουσιαστικός δημόσιος διάλογος για τους μηχανισμούς με τους οποίους αυτή θα δημιουργηθεί. Ολο λέμε παθητικά «θα έρθει ανάπτυξη». Αντιθέτως, η επιχειρηματικότητα σχετίζεται με την αναγνώριση καινοτόμων ιδεών και στη συνέχεια με ενεργά βήματα συγκέντρωσης πόρων, πρόσληψης και οργάνωσης μιας ομάδας ικανών συνεργατών και με τη δημιουργία των απαραίτητων δομών και δραστηριοτήτων ώστε να μετατραπεί η ιδέα σε επιτυχημένο προϊόν. Πού παράγονται όμως οι καινοτόμοι ιδέες; Στο πανεπιστήμιο.
…όπου η επιχειρηματικότητα πρέπει να πάψει να είναι ταμπού.
Ακριβώς. Ηγετικές μορφές του ακαδημαϊκού χώρου της Ελλάδας περιγράφουν το πανεπιστήμιο ως ένα χώρο με πρωταρχικό ρόλο την εκπαίδευση των φοιτητών. Φυσικά είναι αυτός, αλλά είναι και η παραγωγή και η μετάδοση νέας γνώσης. Στα καλά πανεπιστήμια του κόσμου σημαντικότερο κριτήριο πρόσληψης είναι η ερευνητική ικανότητα, όχι η διδακτική. Φυσικά, ένα πανεπιστήμιο θέλει να επενδύει σε καλούς δασκάλους, αλλά πολύ περισσότερο σε καλούς ερευνητές.
Βασίλης Ντζιαχρήστος: Πρέπει το ελληνικό πανεπιστήμιο να συνδέει την παραγωγή γνώσης με την πατέντα, για ιδέες να δημιουργηθεί πραγματικό value στη χώρα
Ποιο είναι το ζητούμενο της ερευνητικής ικανότητας;
Η εφεύρεση, που ήταν έως πρότινος απούσα από τα σύγχρονα ελληνικά πράγματα, ενώ τουλάχιστον η λέξη «καινοτομία», δηλαδή η ανάπτυξη νέων μεθόδων, έχει αρχίσει να κάνει δειλά την εμφάνισή της. Ποιο είναι ωστόσο το μέλλον των ιδεών και ελπίζω εφευρέσεων που δημιουργούνται στο ελληνικό πανεπιστήμιο χρηματοδοτούμενες από τον Ελληνα και τον Ευρωπαίο φορολογούμενο; Ποιο είναι το μέλλον, π.χ., ενός νέου αντικαρκινικού φαρμάκου; Να μεταδοθεί ως γνώση στους φοιτητές; Ή να δοθεί αφιλοκερδώς σε μια ξένη εταιρεία; Το ελληνικό πανεπιστήμιο δεν συνδέει την παραγωγή γνώσης με την πατέντα, για ιδέες που δημιουργούν πραγματικό value στη χώρα.
Δεν ενισχύει δηλαδή τη διασύνδεση με τη βιομηχανία.
Η Νότιος Κορέα ή και το Ισραήλ μετατράπηκαν μέσα σε δύο δεκαετίες από αγροτικές χώρες σε εύρωστες τεχνολογικές δυνάμεις, με το πανεπιστήμιο να προτρέπει στην παραγωγή νέας γνώσης ως τον σημαντικότερο άξονα ανάπτυξης. Επένδυσαν στα πανεπιστήμιά τους και στη μεταφορά της γνώσης και της τεχνολογίας σε επιχειρηματικότητα. Τα πράγματα δουλεύουν όταν όλοι μπορούν να παραγάγουν και να μοιραστούν τα κέρδη μιας επιτυχίας. Με λύπη πρέπει να πω από την εμπειρία μου ότι το ελληνικό πανεπιστήμιο στην πλειονότητά του (πάντα υπάρχουν εξαιρέσεις) δεν εμπνέει καμία φιλοδοξία και δημιουργικότητα στον φοιτητή – στην καλύτερη περίπτωση τον κάνει αόριστα να ελπίζει ότι θα βρει κάπου μια δουλειά.
Πώς μπορεί να αλλάξει αυτό;
H ανάπτυξη των μηχανισμών που προωθούν την καινοτομία και την εκμετάλλευσή της είναι η λύση σε πολλές ελληνικές παθογένειες. Μοχλοί μπορεί να είναι η δημιουργία βιώσιμης και μακροχρόνιας ανάπτυξης, η αναστροφή της φυγής των νέων προς το εξωτερικό και κυρίως η αλλαγή της νοοτροπίας και της κακής ψυχολογίας, που αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημά μας. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει λόγος να μην είμαστε σαν την Καλιφόρνια, εφόσον εκμεταλλευτούμε τις δυνατότητές μας και, αντί να μεμψιμοιρούμε, να καθορίσουμε την ευτυχία μας μέσα από μια πορεία τεχνολογικής προόδου. Μεγάλο μέρος του ελληνικού ακαδημαϊκού – ερευνητικού προσωπικού είναι άνθρωποι ικανότατοι. Το αποδεικνύουν οι επιτυχίες τους, ειδικά όταν βρεθούν στο εξωτερικό.
Βασίλης Ντζιαχρήστος: Χρειάζεται αλλαγή αντιλήψεων, ώστε να υποστηριχθεί η δημιουργία καινοτομίας προς όφελος του ερευνητή, του πανεπιστημίου και της πολιτείας
Είναι ανταγωνιστικοί οι Ελληνες ερευνητές;
Η Ελλάδα είναι πολύ ανταγωνιστική στη διεκδίκηση ευρωπαϊκών κονδυλίων για πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα. Αυτό που χρειάζεται είναι να πιστέψουμε ότι έχει το δυναμικό για να δημιουργήσει – και εδώ τα μέσα ενημέρωσης μπορεί να βοηθήσουν προβάλλοντας επιτυχημένα παραδείγματα. Χρειάζεται αλλαγή κανόνων και αντιλήψεων, ώστε να υποστηριχθεί η δημιουργία καινοτομίας προς ένα ισορροπημένο όφελος του ερευνητή, του πανεπιστημίου και της πολιτείας. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι ένας θετικός κύκλος δημιουργίας και ανταμοιβής, κάτι απαραίτητο για την προώθηση θετικής ψυχολογίας. Ενας κατάλληλος μηχανισμός γι’ αυτό είναι π.χ. η δημιουργία μιας μικρής εταιρείας (start-up), υπό την αιγίδα ή τη συμμετοχή του πανεπιστημίου, που θα προωθεί τις νέες ιδέες, με ανταλλάγματα φυσικά για τον καινοτόμο ερευνητή, για το πανεπιστήμιο και το κράτος. Στη Γερμανία, όταν το πανεπιστήμιο συμμετέχει, δημιουργεί κίνητρα ώστε η γνώση σου να γίνει προϊόν και να πουληθεί σε όλο τον κόσμο. Μεγάλη ικανοποίηση!
Χρειάζονται όμως και χρήματα…
Χρειάζεται η αναγνώριση επενδυτικών πηγών. Ο όρος «επενδυτής» αποκτά το σωστό του νόημα όταν μιλάμε για επένδυση σε θέματα καινοτομίας και όχι με την έννοια που προβάλλεται σήμερα, της αγοράς και της εκμετάλλευσης δημόσιας περιουσίας. Νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό να διατεθεί ένα μεγάλο μέρος του ΕΣΠΑ σε αυτήν τη δραστηριότητα. Μία ακόμη προϋπόθεση είναι η έξυπνη επιλογή ερευνητικών περιοχών που να ανταποκρίνονται στις δυνατότητες της Ελλάδας και να έχουν στρατηγική σημασία γι’ αυτήν. Οπως π.χ. αποτελεσματικές τεχνικές εκμετάλλευσης της ηλιακής ενέργειας, που έχουμε άφθονη.
Πώς βιώνετε στη Γερμανία την αλληλεπίδραση πανεπιστημίου, βιομηχανίας και αγοράς;
Οι προηγμένες χώρες έχουν αναδείξει το πανεπιστήμιο στον πραγματικό του ρόλο, την παραγωγή σκέψης και γνώσης. Εχουν επίσης δημιουργήσει τους μηχανισμούς προώθησης αυτής της γνώσης στην παραγωγική διαδικασία. Παράδειγμα, η δημιουργία βιοτεχνιών με μερική συμμετοχή του πανεπιστημίου. Είναι οι μικρές εταιρείες (GmbH), και όχι εταιρείες κολοσσοί, όπως η ΒΜW ή η Zeiss, που θεωρούνται πυλώνες της γερμανικής οικονομίας. Πολλές φορές λοιπόν, όταν μιλάμε για «βιομηχανία», αναφερόμαστε στη σύνδεση της καινοτόμου ιδέας με μια μικρή εταιρεία που προωθεί τα συμφέροντά της, καθώς και του πανεπιστημίου.
Γιατί φύγατε από τις ΗΠΑ;
Η Αμερική έχει πολλά πλεονεκτήματα, αλλά η Γερμανία προσφέρει υποδομές που δεν συγκρίνονται με αυτές των αμερικανικών πανεπιστημίων. Η Γερμανία διατηρεί ακόμη την έννοια της «έδρας» που υπήρχε και στην Ελλάδα, αλλά έχει προ πολλού καταργηθεί. Η έδρα σηματοδοτεί την επένδυση ενός πανεπιστημίου σε ένα γνωστικό αντικείμενο, τη δέσμευση και την υποστήριξη πλέον σε επίπεδο προέδρου του πανεπιστημίου αλλά και σε επίπεδο κυβέρνησης. Στην Αμερική μόνο ένα μέρος των πανεπιστημιακών θέσεων ονομάζονται «έδρες», συνήθως στο όνομα μιας δωρεάς. Ακόμη, το αμερικανικό πανεπιστήμιο επενδύει πολύ λιγότερο σε έναν καθηγητή απ’ ό,τι το γερμανικό. Ως μοντέλο θεώρησα ότι ανταποκρινόταν καλύτερα στο πώς ήθελα να αναπτύξω το εργαστήριό μου.
Πώς νιώσατε την ελληνικότητά σας χτίζοντας μια καριέρα στο εξωτερικό;
Το σίγουρο είναι ότι βρήκα την ελληνικότητά μου στο εξωτερικό. Μέσω της σύγκρισης με τις φιλοσοφίες και τις αξίες άλλων λαών καταλαβαίνει κανείς καλύτερα, αλλά και κρίνει πιο σφαιρικά, τη δική του ταυτότητα.
Τι απαιτεί η έρευνα;
Φιλοδοξία. Επιμονή. Αγάπη για εξερεύνηση, για το άγνωστο. Ε, και λίγη εγκεφαλική ικανότητα δεν βλάπτει – αλλά είναι σχεδόν άχρηστη χωρίς τα τρία πρώτα.
Τι δεν θα διαπραγματευόσασταν ποτέ;
Την οικογένειά μου και τους φίλους μου.
Ενας καινοτόμος επιστήμονας καινοτομεί και στη ζωή του;
Κάποιοι συνάδελφοί μου λένε, και συμμερίζομαι την άποψή τους, ότι, εάν ζούσαν σε μια άλλη εποχή, όπου η επιστήμη δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένη, τότε θα ήταν πιθανώς ταξιδευτές, εξερευνητές νέων τόπων. Για μένα, η καινοτομία είναι μέρος του τρόπου σκέψης μου. Καινοτομία σημαίνει να κάνεις τα πράγματα καλύτερα και πάντοτε υπάρχει η δυνατότητα να γίνεται αυτό – δεν διαχωρίζεται σε εργασία και προσωπική ζωή.
Βασίλης Ντζιαχρήστος: Υπερ-όραση για τα καρκινικά κύτταρα
Ενα φθορίζον μόριο με την ιδιότητα να «αναγνωρίζει» καρκινικά κύτταρα εγχέεται ενδοφλεβίως στο σώμα μία – δύο ώρες πριν από την εγχείρηση. Η ουσία περνάει από όλα τα όργανα και βοηθά τον χειρουργό να διακρίνει ό,τι δεν θα ήταν ορατό με γυμνό μάτι – κάτω από την επιφάνεια του ιστού ή μικρές συστοιχίες κυττάρων.
Το μεγάλο πλεονέκτημα της Οπτικής Απεικόνισης (Optical Imaging) σε σχέση με άλλες τεχνικές της ακτινολογίας είναι ότι βασίζεται σε μη ιονίζουσα ακτινοβολία και δεν προκαλεί επιβάρυνση στον οργανισμό, όπως π.χ. οι ακτίνες Χ. «Με τη δημιουργία της κατάλληλης φθορίζουσας ουσίας, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη ευαίσθητων πολυφασματικών συσκευών, μπορούμε να εντοπίζουμε με μεγάλη ακρίβεια ακόμη και μικρές εστίες καρκινικών κυττάρων σε μια ενδοσκόπηση ή μετά την αφαίρεση ενός κύριου όγκου, ώστε να βεβαιωθούμε ότι δεν υπάρχουν μικρές εστίες καρκίνου μέσα στον ασθενή». Πριν από μερικά χρόνια, η τεχνική που αναπτύχθηκε στο εργαστήριο του κ. Ντζιαχρήστου εφαρμόστηκε για πρώτη φορά σε άνθρωπο, ενώ η προσπάθεια συνεχίζεται: «Δοκιμάζουμε καινούργιες φθορίζουσες ουσίες μεγαλύτερης ακριβείας και προωθούμε τη μέθοδό μας σε νοσοκομεία διάφορων χωρών. Αν και ο δρόμος μεταξύ κλινικής έρευνας και κλινικής εφαρμογής είναι μακρύς, ευελπιστούμε ότι θα μπορέσουμε σύντομα να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο “βλέπει” ένας επεμβατικός ιατρός».
Πριν εφαρμοστεί η μέθοδος κλινικά, πέρασαν πάνω από 10 χρόνια ερευνών σε ζώα, ώστε να πιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητα της τεχνικής και το πόσο ασφαλής είναι για τον άνθρωπο. Ηδη το εργαστήριο, που αριθμεί 100 ερευνητές και υπαλλήλους από 34 (!) χώρες με σπουδές στη Βιολογία, στην Ιατρική, στα Μαθηματικά και στη Φυσική, προχωρεί στο επόμενο μεγάλο βήμα, που αλλάζει τα δεδομένα τεσσάρων αιώνων στην οπτική απεικόνιση – από την ανακάλυψη δηλαδή του μικροσκοπίου. «Η νέα τεχνική ονομάζεται Πολυφασματική Οπτικοακουστική Τομογραφία και επιτρέπει για πρώτη φορά οπτική απεικόνιση υψηλής ανάλυσης βαθιά μέσα σε ιστούς. Ενα μικροσκόπιο δεν μπορεί να “δει” βαθύτερα από μισό χιλιοστό κάτω από το δέρμα. Η τεχνική μας μπορεί να δώσει εικόνες υψηλής ανάλυσης σε βάθος 20 – 30 χιλιοστών και να ανοίξει το δρόμο για νέες διαγνωστικές εφαρμογές που δεν ήταν εφικτές μέχρι τώρα». Και πού βασίζεται; «Ο οπτικοακουστικός τομογράφος φωτίζει τον ιστό με παλμούς laser σύντομης χρονικής διάρκειας και “ακούει” την απορρόφηση του φωτός από τον ιστό. Μετρώντας αυτούς τους υπέρηχους, μπορεί να παράγει για πρώτη φορά οπτικές εικόνες υψηλής ακρίβειας και ανάλυσης βαθιά μέσα σε ιστούς, συνδυάζοντας έτσι τα πλεονεκτήματα της οπτικής απεικόνισης και της τεχνολογίας των υπερήχων».
Οι τεχνολογίες που έχει παραγάγει η ερευνητική ομάδα του κ. Ντζιαχρήστου χρησιμοποιούνται σε πολλές χώρες της Ε.Ε., σε εργαστήρια των ΗΠΑ και του Καναδά, καθώς και στις προηγμένες ασιατικές χώρες – Ιαπωνία, Νότιο Κορέα, Σιγκαπούρη, Κίνα.