Φύλακας Άγγελος: Μέχρι τώρα πραγματευθήκαμε τον ρόλο των αγγέλων σε σχέση με τη χριστιανική κοινότητα.
Εκτός όμως από τον γενικό αυτό ρόλο, έχουν και μια επιμέρους αποστολή για κάθε πιστό ξεχωριστά. Δίπλα από τους αγγέλους των Εκκλησιών υπάρχουν και οι άγγελοι των πιστών. Για το ζήτημα του φύλακα άγγελου η παράδοση είναι ακόμη πιο σταθερή και βέβαιη.
Όπως αναφέρει ο Μ. Βασίλειος, «από τους άγγέλους άλλοι προορίζονται για τα έθνη και άλλοι συνοδεύουν τους πιστούς… Ότι κάθε πιστός έχει έναν άγγελο για να τον καθοδηγεί, ως παιδαγωγό και ποιμένα του. αυτό είναι διδασκαλία του Μωύσή» (Κατά Εύνομ. 3.1, PG 29, 656Α 657Α). Ο Μ. Βασίλειος στηρίζει την εν λόγω θέση του κυρίως στα χωρία της Γενέσεως (48,16) και του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου (18.10). Είναι αναντίρρητο ότι πρόκειται για ένα δόγμα, το οποιο απαντά στην Αγία Γραφή. Τα σημαντικότερα χωρία είναι αυτά του Βιβλίου του Τωβία (3.25), το προαναφερθέν από τον Μ. Βασίλειο χωρίο του κατά Ματθαίον Εύαγγελίου, όπου ο Χριστός, αναφερόμενος στους «μικρούς», λέγει ότι «οι άγγελοί τους βλέπουν στους ουρανούς αδιαλείπτως το πρόσωπο του Πατρός του» (Μτ. 18,10) (1), και βέβαια το χωρίο των Πράξεων, όπου τίθεται το ζήτημα του αγγέλου του αποστόλου Πέτρου (12.15).
Η ίδια διδασκαλία παρουσιάζεται ήδη στα παλαιά χριστιανικά κείμενα. Απαντά στον ψευδο-Βαρνάβα (18,1), στον Ερμά (5,1-4) και στον Κλήμη τον Αλεξανδρέα (Περί εκλογών 41-48), ο οποίος παραπέμπει στην Αποκάλυψη του Πέτρου. Ο Ωριγένης αναπτύσσει ευρέως την εν λόγω διδασκαλία : «Κάθε πιστός, όσο μικρός και αν είναι εντός της Εκκλησίας, φέρεται να βοηθείται από έναν άγγελο, ο οποιος, όπως βεβαιώνει ο Χριστός, βλέπει αδιαλείπτως το πρόσωπο του Χριστού» (Περί άρχών. II, 7, Koetschau. 181). Εδώ ο Ωριγένης άναφέρεται στο χωρίο του Ευαγγελίου κατά Ματθαίον 18,10. Σε άλλο σημείο παραπέμπει στις Πράξεις Αποστόλων (12,15) (Εις Αριθμούς. 11.4. Βλ. επίσης 20,3). Αλλού γράφει: «Πρέπει να λεχθεί ότι η ψυχή κάθε ανθρώπου βρίσκεται υπό την καθοδήγηση ένός αγγέλου, όπως ενός πατέρα» (Εις Ματθ. 13.5, Klostermann, 191). Οι Πατέρες του Δ’ αιώνα προβάλλουν την ίδια διδασκαλία. Για τον Μ. Βασίλειο «σε κάθε πιστό παραστέκεται ένας άγγελος, εάν δεν τον εκδιώξουμε με πονηρά έργα..,Φυλάττει την ψυχή ως στράτευμα» (Εις Ψαλμ. 33.6. PG 29,364) (2). Απόηχος αυτής της μακράς παραδόσεως βρίσκεται στη Summa Teologica του Θωμά ’κινάτη. όπου ένα εκτενές άρθρο αφιερώνεται στην απόδειξη της ύπαρξης και της διακονίας του φύλακα αγγέλου.
‘Εχει ενδιαφέρον να παρουσιάσουμε εδώ κάποιες από τις εκφράσεις, με τις οποίες περιγράφεται ο φύλακας άγγελος για να κατανοήσουμε τον ρόλο του. Ονομάζεται «φύλακας» ή «φρουρός» (Ευσέβιος, Εις Ψαλμ. 47. PG 23, 428 C). Απαντούν επίσης οι όροι «προστάτης» (Ευσέβιος, Ευαγγ. απόδειξ. 4.6. PG 22. 268Α), «επιμελητής» (Ευσέβιος. Ευαγγ. απόδειξ. 4.6. PG 22. 268Α) «έφορος» (Μ. Βασίλειος. Επιστ. II, 238. PG 32. 889Β. Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός,Λογ. 42.492Β). Μία άλλη ονομασία είναι αυτή του «βοηθού» (Μ. Βασίλειος. Περί αγ. Πνεύματος 13.29. PG 32. Ι20Α). Ιδιαίτερα όμως ενδιαφέρον είναι το προσωνύμιο «ποιμήν». Ο φύλακας άγγελος του Ερμά του παρουσιάζεται ενδεδυμένος ως ποιμένας (Ορ. 5,4). Ο Μ. Βασίλειος γνώριζε την έκφραση (PG 29. 656). Ο Ευσέβιος ανακαιφαλαιώνει όλους αυτούς τους τύπους: «Προνοώντας ο Πανάγαθος και Ύψιστος Θεός όλων να μην μείνουν οι ακυβέρνητοι, και άνευ επιστασίας, όπως τα αλόγα ζώα, όρισε γι’ αυτούς προστάτες και επιμελητές, ως αγελάρχες και ποιμένες τους θείους αγγέλους. Και για όλους τους άνθρώπους όρισε τον πρωτότοκο Λόγο αυτού» (Ευσέβιος. Ευαγγ. άπόδειξ. 4,6. PG 22, 268Α).
Η δράση των αγγέλων συνοδεύει τον άνθρωπο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Αλλ’ όμως εδώ τίθεται ένα ερώτημα, αν δηλαδή όλοι οι άνθρωποι έχουν φύλακα άγγελο ή μόνο οι χριστιανοί. Με άλλα λόγια, ο φύλακας άγγελος παραχωρείται στον άνθρωπο κατά τη γέννηση ή κατά τη βάπτισή του; Ο Ωριγένης γνωρίζει και τις δύο άπόψεις και δείχνει ότι και για τις δύο υπάρχουν βιβλικά ερείσματα (Εις Ματθ. 13,27-28, Klostermann. 254258). Το ζήτημα εξακολούθησε να περιλαμβάνεται στις συζητήσεις που απασχόλησαν τον Στέφανο Gobar κατά τον ΣΤ΄ αιώνα. Ο Θωμάς ’κινάτης του αφιέρωσε ένα ερώτημα στη Summa Teologica (I, 113, 5), όπου παραθέτει άλλωστε και το χωρίο του ‘Ωριγενη. Το συμπέρασμα, στο οποίο κατέληξε ο Θωμάς ’κινάτης είναι αυτό, στο οποίο κλίνει η παράδοση: ο άνθρωπος λαμβάνει έναν φύλακα άγγελο κατά τη γέννησή του, ο οποίος όμως παίζει ένα νέο ρόλο άπό τη στιγμή του Βαπτίσματος. Η αναλογία άλλωστε των αγγέλων των εθνών έκανε τον ‘Ωριγενη να κλίνει προς αυτή τη λύση.
Πράγματι, ο ρόλος του φύλακα άγγέλου προ του Βαπτίσματος προσομοιάζει πολύ με αυτόν που εκπληρώνει ο άγγελος των εθνών. Είναι βέβαιο ότι ένας άγγελος παραχωρείται στον άνθρωπο κατά τη γέννησή του. Πρόκειται περί αρχαίας διδασκαλίας (3), κατά την οποία ήδη από τη γέννησή του το μικρό παιδί γίνεται λεία του δαίμονα, είτε λόγω του δικαιώματος που έχει αυτός στη φύση του Αδάμ. είτε από το γεγονός ότι του δόθηκε λόγω της ειδωλολατρίας (Τερτυλλιανός, De anima 39,1. PL 2. 761Β). Συνεπώς, ο φύλακας άγγελος είναι σχεδόν αδύναμος δίπλα του. όπως άκριβώς και στα έθνη (4).. Γι’ αυτύν τον λόγο οι φύλακες άγγελοι ανέμεναν για βοήθεια από τον Θεό. Η έλευση του Χριστού ανατρέπει την κατάσταση : «Κι εσύ ήσουν μέρος του κλήρου κάποιου άρχοντα. Ο Ιησούς ήλθε για να σε αποσπάσει από την διεφθαρμένη εξουσία» (Εις Λουκ. 35. Rauer. 209-211). Βεβαίως, «καθένας από εμάς διατηρεί τον εχθρό του. ο οποίος επιζητεί να μας οδηγήσει εκ νέου στον κύριό του» (ενθ’ αν.). Αλλά τώρα, χάρη στον Χριστό. Ο αγαθός άγγελος είναι ισχυρότερος και αμύνεται υπέρ αυτού που του ανέθεσε και πάλι ο Χριστός» (Μ. Βασίλειος, Εις Ήσαΐαν 8,207. PG 30.476 C. Ωριγένης. Εις Ματθ. 13,28. Klostermann 256).
Πράγματι, ο Χριστός αναθέτει με πολύ ξεχωριστύ τρόπο τους νεοβαπτισθέντες στον άγγελό τους. ‘Ηδη διαπιστώσαμε ότι ο ρόλος του οδηγού άρχισε από τα πρώτα στάδια της κατηχήσεως και συνεχίζεται και μετά τη βάπτιση. Ο Ερμάς ήδη επιμένει για τον ρόλο των αγγέλων δίπλα στους νεοφύτους. Τους θεωρεί μάλιστα λίθους στο οικοδόμημα της Εκκλησίας: «Η ηλικιωμένη γυναίκα του έξηγεί ότι πρόκειται για νεοφύτους, αλλά πιστούς. Οι άγγελοι τους εκπαιδεύουν στο αγαθό, καθώς σε αυτούς δεν υπάρχει τίποτε το κακό» (Όρασ. III. 5.4). Από την πλευρά του ο Ωριγένης γράφει ότι «όταν ο άνθρωπος δέχθηκε την πίστη και τον Χριστό, ο οποίος τον εξαγόρασε με το αίμα του από τους κακούς κυρίους, τον αναθέτει ως πιστό πλέον στον Θεό. σε έναν άγιο άγγελο, ο οποίος λόγω της αγνότητάς του βλέπει αδιαλείπτως το πρόσωπο του Πατρός» (Εις Ματθ. 13.28, Klostermann 256).
Μεταξύ των πιστών, εκείνοι που ασκούν καθήκοντα στην Εκκλησία γίνονται αντικείμενο μιας ειδικής προστασίας : «Εάν οι άγγελοι εξουσιοδοτήθηκαν από τον Θεό του σύμπαντος κόσμου για εκείνους που κυβερνούν μόνο την προσωπική τους ζωή και δεν κάνουν κάτι για το κοινό καλό, πόσο περισσότεροι είναι αυτοί που εξουσιοδοτήθηκαν να φροντίζουν τη γη ολόκληρη. Οι ουράνιες δυνάμεις είναι παρούσες για εκείνους που έχουν την ευθύνη για αυτά τα δώρα» (Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις τον άγιον άπόστολον Παύλον, 7. PG 50. 509). Αυτή η διδασκαλία διατυπώθηκε πρώτα από τον Ωριγένη: «Οι Απόστολοι έχουν αγγέλους για βοήθεια στην περάτωση του κηρυγματικού λειτουργήματος τους και την ολοκλήρωση του ευαγγελικού τους έργου» {Εις Αριθμ. 11.4, Mehat, 215). Δεν πρόκειται μόνο για τη συμμετοχή των αγγέλων στο ιεραποστολικό έργο, αφού πρόκειται επίσης για φύλακες αγγέλους: «Υπάρχει ο άγγελος του Πέτρου, όπως ο άγγελος του Παύλου και των κατωτέρων επίσης λειτουργών» (Εις Αριθμ. 11.4) (5).
Μεταξύ των λειτουργημάτων που έπιτελούν οι φύλακες άγγελοι σ’ αυτούς που τους έχουν ανατεθεί, είναι σε αυτά στα οποία έχουμε ήδη αναφερθεί ή θα αναφερθούμε και κατωτέρω. Αυτός είναι ειδικά ο ρόλος του «εκπαιδευτή», δια του οποίου γίνονται αγγελιαφόροι για τις αγαθές ψυχές. Ξεκίνησαν αυτή την αποστολή στους ειδωλολάτρες για τους οποίους τους ανατέθηκε να τους οδηγήσουν στην πίστη. Το ίδιο συνέχισαν και στους κατηχουμένους και κατόπιν στους νεοφύτους. Θα δούμε ότι τον ίδιο ρόλο επιτελούν και κατά την πνευματική ανάβαση έως το στάδιο της ενώσεως με τον Θεό. Σε αυτό το σημείο θα θέλαμε να επισημάνουμε και άλλα λειτουργήματά τους που τους αποδίδονται από τους Πατέρες. Προστατεύουν την ψυχή από προβλήματα κάθε φύσεως, εσωτερικής και εξωτερικής. ‘Εχουν αναλάβει να την σωφρονίζουν και να την τιμωρούν, όταν ξεφεύγει από την ορθή οδό. Επικουρούν στην προσευχή και μεταβιβάζουν τις παρακλήσεις της στον Θεό. Αυτά τα τρία λειτουργήματα περιγράφονται από τους Πατέρες με τρία διαφορετικά επίθετα που αποδίδονται στον φύλακα άγγελο: είναι άγγελος ειρήνης (Ιωάννης ο Χρυσόστομος), άγγελος μετανοίας (Ερμάς) και άγγελος προσευχής (Τερτυλλιανός).
Μία από τις ονομασίες του φύλακα αγγέλου, ιδιαίτερα σεβάσμια είναι η ονομασία «άγγελος της ειρήνης» (6). Η έκφραση αυτή απαντά και στην απόκρυφη ιουδαϊκή γραμματεία. Ο άγγελος της ειρήνης είναι αυτός που συνοδεύει τον Ενώχ και του εξηγεί το νόημα των οραμάτων του (Ενώχ 52.5. 53,4 κ.λπ.). Εισήχθη στη λειτουργική ζωή. όπως συμπεραίνουμε από ένα χωρίο του Ιωάννου του Χρυσοστόμου: «Μάθετε ότι υπάρχουν άγγελοι της ειρήνης. Ακούστε τους διακόνους που έπαναλαμβάνουν συχνά στις προσευχές του: «Αιτησόμεθα άγγελο ειρήνης» (Εις Ανάληψιν. PG 50, 444Α). Ξαναβρίσκουμε την έκφραση στις Αποστολικές Διαταγές, στις προσευχές που άκολουθούν την απόλυση των κατηχουμένων: «Τώρα, έχοντας εγερθεί, ικετεύετε για τον οίκτο του Θεού. Αιτηθείτε άγγελον ειρήνης» (8,3. Funk, 545) (7). Η έκφραση απαντά εκ νέου στον Μ. Βασίλειο για να περιγράψει τον φύλακα άγγελο που προστατεύει τον ταξιδιώτη: «Προσευχόμεθα στον φιλάνθρωπο Θεό να τους δοθεί βοηθός και συνοδοιπόρος άγγελος ειρήνης» (Επιστ. 1. PG 32. 273 B) (8).
Στα χωρία αυτά παρατηρούμε ότι ο άγγελος ειρήνης έχει ως αποστολή του την προστασία εκείνου που του εχει ανατεθεί. Αυτή η προστασία μπορεί να αφορά και σε εξωτερικούς κινδύνους, γι’ αυτό τον επικαλούνται οι ταξιδιώτες. ‘Ετσι, ο αρχάγγελος Ραφαήλ υπήρξε συνοδοιπόρος του Τωβία. Αλλά πολύ περισσότερο αυτό αφορά την προστασία της ψυχής από τους δαίμονες. Έτσι. τον άγγελο ειρήνης επικαλούνται κυρίως οι κατηχούμενοι, οι οποίοι είναι εκτεθειμένοι περισσότερο στους πειρασμούς των δαιμόνων που προσπαθούν να τους αποσπάσουν. Αυτοί όμως οι πειρασμοί συνεχίζονται και προς τους βαπτισμένους, τους οποίους επίσης προστατεύει άγγελος. Ο Ωριγένης εφαρμόζει στους χριστιανούς τον στίχο του Ψαλμού 90: «ότι τοις αγγέλοις αυτού εντελείται περί σου του διαφυλάξαι σε εν πάσαις ταις οδοίς σου· επί χειρών αρούσι σε, μήποτε προσκόψης προς λίθον τον πόδα σου·»: «Είναι οι δίκαιοι που έχουν ανάγκη να βοηθηθούν άπό τους αγγέλους του Θεού για να μην κατατροπωθούν από τους δαίμονες και η καρδιά τους να μη διαπερασθεί από το βέλος που γυροφέρνει στο σκότος» (Εις Αριθμούς 5.3. Mehat. 120).
Αυτός ο ρόλος των αγγέλων υπογραμμίσθηκε ειδικά από τον άγιο Ιλαρίωνα : «Στον αγώνα που κάνουμε για να παραμείνουμε δυνατοί κατά των επιβούλων δυνάμεων, μας βοηθούν οι άγγελοι» (Tract. Psalm. 65. PL 9, 430 Α). Η αρωγή αύτή των αγγέλων σχετίζεται με τη δική μας αδυναμία: «Υπάρχουν άγγελοι των μικρών που καθημερινά ατενίζουν το πρόσωπο του Θεού. Τα πνεύματα στάλθηκαν για να βοηθήσουν το ανθρώπινο γένος. Πράγματι λόγω της αδυναμίας του, εάν δεν του είχαν δοθεί φύλακες άγγελοι, δεν θα μπορούσε να αντισταθεί στα πολλαπλά και δυνατά χτυπήματα των πνευμάτων. Γι’ αυτό είχε ανάγκη βοήθειας από μια ανώτερη φύση. Γνωρίζουμε ότι αυτό συμβαίνει από τα λόγια, με τα οποία ο Κύριος έδωσε θάρρος στο Μωϋση που έτρεμε και φοβόταν: «Ο άγγελός μου θα σε οδηγήσει». Γι’ αυτό ο Θεός, ο «εξάγων ανέμους εκ θησαυρών αυτού» (Ψαλμ. 134,7). βοηθεί την ανθρώπινη αδυναμία, έτσι που οι θεϊκοί λειτουργοί του να βοηθήσουν ενάντια στις σκοτεινές δυνάμεις του κόσμου αυτού (κοσμοκράτορες)» για να επιτευχθεί η κληρονομιά της σωτηρίας» (Tract. Psalm. 134. PL 9.761ΑΒ).
Παρατηρούμε ότι ο Ιλαρίων σ’ αυτό το σημείο απλά επαναλαμβάνει και σχολιάζει το κείμενο της προς Εβραίους έπιστολής (1.14) για τους αγγέλους. οι οποίοι «εισί λειτουργικά πνεύματα εις διακονίαν αποστελλόμενα δια τους μέλλοντας κληρονομείν την σωτηρίαν». Έτσι, ερμηνεύει τους «ανέμους» του 134 Ψαλμού ως «αγγέλους», ακολουθώντας την προς Εβραίους επιστολή, η οποία αναφέρεται στον Ψαλμό 104 (Έβρ. 1,7). Σε άλλο σημείο συνδέει την εν λόγω διδασκαλία με το όραμα του Ελισαίου (Δ’ Βασ. 6,15-17): «Ο Ελισαίος μας διδάσκει σαφώς ότι η ανθρώπινη αδυναμία προστατεύεται με τη βοήθεια των αγγέλων και ότι σε όλους τους κινδύνους, αν διατηρούμε την πίστη μας, η αρωγή των ουρανίων δυνάμεων μας προστατεύει» (Tract. Psalm. 137. PL 9, 787Α).
Η βοήθεια δμως του αγγέλου της ειρήνης δεν είναι μόνο προστασία από τους κινδύνους, αφού είναι επίσης μια θετική βοήθεια. ‘Ηδη το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο μας παρουσιάζει έναν άγγελο να ανακουφίζει τον Χριστό από την αγωνία του. ‘Ετσι. οι άγγελοι ενεργούν για την εσωτερική ειρήνη της ψυχής. Ο Ερμάς αναφέρει μεταξύ άλλων χαρακτηρισμών για τον φύλακα άγγελο, ότι είναι «γλυκύς και ειρηνικός». Ο Γρηγόριος Νύσσης γράφει : «Ο Κύριος των αγγέλων παρέχει στους άξιους ζωή και ειρήνη με τους αγγέλους του» (Εις ’σμα άσμ. 14. PG 44, 108ΙΑ). Αυτή η όψη της ενέργειας των αγγέλων τονίζεται από τον Μ. Αθανάσιο στον Βίο του άγιου Αντωνίου, κατ’ άντιπαράθεση με τα προβλήματα που προξενούν στην ψυχή οι δαίμονες: «Το όραμα των αγίων (αγγέλων) επενεργεί με γλυκύτητα και ειρηνικά, προξενώντας χαρά και αγαλλίαση» (κεφ. 35). Το ίδιο απαντά στο σύνολο της πνευματικής παραδόσεως. Ο Ιγνάτιος Λοϋόλα γράφει στο έργο του Regies du discemement des esprits : «Είναι ίδιον του Θεού και των αγγέλων του, με τις ενέργειές τους, να δίνουν πραγματική χαρά και πνευμα τική αγαλλίαση, απομακρύνοντας τη θλίψη και την ταραχή που προξενεί ο εχθρός» (Exerc. Spir. 329, Roothan, 1928, σελ. 301).
Βεβαίως, και οι άγγελοι δεν είναι ξένοι προς την μετάνοια, όπως δείχνει η αρχαία παράδοση. Η μετάνοια συμπεριλαμβάνει μια πολύ ευρεία πραγματικότητα, το μυστήριο της οποίας δεν είναι παρά ένα μόνο μέρος της. Αυτό ισχύει κυρίως για τον πρώτο Χριστιανισμό, ο οποίος γνώριζε τη δημόσια μετάνοια για τα σοβαρά παραπτοψατα. Κι εδώ η διδασκαλία των Πατέρων συνεχίζει αυτή του Ιουδαϊσμού. Πράγματι, στην ιουδαϊκή απόκρυφη διδασκαλία γίνεται λόγος για «άγγελο μετανοίας». Το Βιβλίο του Ενώχ , αφού αναφέρει τους τρεις βασικούς αρχαγγέλους, Μιχαήλ, Ραφαήλ και Γαβριήλ, κατονομάζει και τον Φανουήλ, ο οποίος επιστατεί της μετάνοιας, για την ελπίδα εκείνων που θα κληρονομήσουν την αιώνια ζωή: «Διώκει τους δαίμονες και δεν τους επιτρέπει να πλησιάσουν στον Κύριο των πνευμάτων για να κατηγορήσει αυτούς που κατοικούν επί της Της» (40. 7-9).
Παρατηρούμε σ’ αυτό το σημείο ότι παίζουν ταυτόχρονα ρόλο τόσο στην μεταστροφή. όσο και στην προστασία. Αυτός ο διττός ρόλος άπαντά ως άκολούθως. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρείας κάνει λόγο για «άγγελο μετανοίας» στ ο έργο του «Τις ο σωζώμενος πλούσιος». Παρουσιάζει τον μεταστραφέντα να γίνεται δεκτός από τους αγγέλους και συνεχίζει: «Αυτός που πλησίασε τον άγγελο της μετανοίας δεν χρειάζεται να μετανιώσει εκ νέου όταν εγκαταλείψει το σώμα του. Ούτε να κοκκινίσει όταν θα συναντήσει τον Κύριο ερχόμενο με την στρατιά του» (42. 18. Stahlin. 191). Πιο σημαντικό κείμενο εέπ ‘ αυτού είναι το βιβλίο «Ποιμήν» του Ερμά. Το βιβλίο στο σύνολό του είναι μια προτροπή για μετάνοια, η οποία γίνεται από τον άγγελο μετανοίας, ο οποίος είναι ο Ποιμήν και αναθέτει στον Ερμά να διαδόσει το μήνυμα που του αναθέτει (Ορασ. 5.7). Ο άγγελος της μετανοίας «έχει τον διάβολο υπό την εξουσία του» (Εντολή 12. 4,7), γεγονός που υπενθυμίζει την εξουσία του επί των δαιμόνων στο Βιβλίο του Ενώχ. Επιπροσθέτως, είναι και αγγελιαφόρος της ελπίδας γι’ αυτούς που έχουν μεταστραφεί : «Σας το λέω λοιπόν εγώ, ο άγγελος μετανοίας: Μείνετε ως έχετε απλοί και αθώοι και η αιωνιότητά σας δεν θα χαθεί ποτέ. Ο Κύριος, αφού σας δοκίμασε, σας συμπεριέλαβε με εμάς» (Παραβολές 9, 24,4).
Ο ρόλος αυτός του αγγέλου μετανοίας γίνεται πιο συγκεκριμένος στον Ωριγένη. Δεν πρόκειται απλά για ένα γενικό μήνυμα, αλλά δράση του αγγέλου στη ψυχή του αμαρτωλού προκειμένου να προκαλέσει την μετάνοιά του. Ο Ωριγένης προηγούμενους κάνει λόγο για τους επισκόπους και τους ιερείς, «οι οποίοι διδάσκουν τον αμαρτωλό, του απευθύνουν κατηγορίες και τον επικρίνουν με αυστηρούς λόγους. Εκπαιδευόμαστε όμως και από τους κυβερνήτες και προστάτες μας, εννοώ τους αγγέλους. στους οποίους ανατέθηκε το καθήκον να κατευθύνουν και να καθοδηγούν τις ψυχές μας, όπως γράφεται κάπου για τον άγγελο μετανοίας, ο οποίος μας δέχεται για να μας παιδεύσει, όπως αναφέρει ο Ποιμήν. ’λλωστε, και εμείς οι υπόλοιποι υποβαλλόμαστε σε διάφορες μορφές επιπλήξεως. Δεν παιδευθήκαμε πρώτα από τον πατέρα της ίδιας της οικογένειάς μας, αλλά από τους αγγέλους κυβερνήτες, οι οποίοι ανέλαβαν το λειτούργημα της παίδευσης και του συνετισμού καθενός μας. Αλλ ‘ αυτό επιτυγχάνεται καλύτερα όταν είμαστε εμπεπιστευμένοι σε κάποιον από αυτούς» (Εις Ψαλμ. 37, PG 12, 1372BC) (9).
Η μετάνοια όμως δεν είναι μόνο τιμωρία, αλλά και άφεση των αμαρτιών, αποκατάσταση της υγείας της ψυχής. Ο Ωριγένης αποδίδει ένα θεραπευτικό ρόλο στους αγγέλους. Ερμηνεύοντας την παραβολή του Καλού Σαμαρείτη και της μεταστροφής του αμαρτωλού, γράφει ότι «όταν εκείνος (ο Σαμαρείτης) ετοιμαζόταν να φύγει το πρωί, πήρε δύο δηνάρια από τα χρήματά του και τα έδωσε στον ξενοδόχο, τον άγγελο δηλαδή της Εκκλησίας. τον οποίο και διατάσσει να φροντίσει τον ασθενή και να τον θεραπεύσει» (Εις Λουκάν 34, Rauer, 204-205). Σε άλλο σημείο, συγκρίνοντας την ανάσταση του Λαζάρου με αυτήν του αμαρτωλού, ο Ωριγένης παρατηρεί ότι το σώμα του Λαζάρου, εξερχόμενο του τάφου, ήταν ακόμη περιβεβλημένο με κειρίες (σάβανα). «Θα αναρωτηθείς σε ποιόν λέγει ο Κύριος ‘Λύσατε αυτόν’. Γιατί δεν αναφέρεται ότι το λέγει ούτε προς τους μαθητές, ούτε προς το παριστάμενο πλήθος, ούτε προς αυτούς που συνοδεύουν την Μαρία. Λόγω της φράσεως «άγγελοι προσήλθαν και τον διακονούσαν» και λόγω της συμβολικής σημασίας του χωρίου, μπορεί κανείς να υποθέσει ότι δεν το είπε σε κανέναν άπό τους παραπάνω» (Εις Ίωάννην 28, 8, Preuschen. 399). Σ’ αυτό το σημείο έχουμε την τέλεση της μετανοίας, την απελευθέρωση της ψυχής από τα δεσμά που τη σφίγγουν λόγω της αμαρτίας,η οποία αποδίδεται στους αγγέλους (10)..
Μια άλλη επωνυμία του φύλακα αγγέλου είναι «άγγελος προσευχής». Είδαμε ότι η Αποκάλυψη παρουσιάζει τους αγγέλους να τελούν άγιες προσευχές προς τον Θεό. Ό,τι ισχύει για τη λειτουργική προσευχή, ισχύει και για την κατ’ ιδίαν. Πρόκειται για διδασκαλία που απαντά στην Παλαιά Διαθήκη. Ο αρχάγγελος Ραφαήλ είναι «ένας από τους επτά αγίους αγγέλους που προσφέρουν άγιες προσευχές» (Τωβ. 12,15) (11). Κλήμης ο Αλεξανδρειας κάνει λόγο «για αγγέλους που κάνουν το λειτούργημα της προσφοράς των προσευχών» (Έπιτομαί 27) και γνωρίζει ότι όταν ο άνθρωπος προσεύχεται κατ’ ιδίαν, βρίσκεται εν μέσω χορειών άγγέλων (Στρωμ. 7,78. Πρβλ. 6.2). Ο Τερτυλλιανός συμβουλεύει τους χριστιανούς να μην κάθονται, όταν προσεύχονται, από σεβασμό «προς τον άγγελο προσευχής που στέκεται, στο πλευρό σας» (De Or. 16. PL 1.1174Α. Βλ. Κυπριανό, De Orat. 32-33. PL 4. 540BC) (12).
Ο Ωριγένης χάνει διάκριση μεταξύ της γενικής παρουσίας των αγγέλων δίπλα από αυτόν που προσεύχεται και αυτής του φύλακα αγγέλου: «Οι άγγελοι συγκεντρώνονται δίπλα από αυτόν που προσεύχεται στον Θεό για να ενωθούν με την προσευχή του. Επιπλέον, ο άγγελος του καθενός, ακόμη και αυτών που είναι μικροί στην Εκκλησία, ατενίζει αδιάλειπτα το πρόσωπο του Πατρός, του εν τοις ουρανοίς, προσεύχεται και εργάζεται μαζί μας όσο μπορεί για αυτά που αιτούμεθα» (De Or. 11,5). Αυτή η συμμετοχή του φύλακα αγγέλου στην προσευχή και η ταύτισή του με τις δικές μας παρακλήσεις επαναλαμβάνονται συχνά στα έργα του. Ο χριστιανός δεν έχει να φοβηθεί τίποτε από τον δαίμονα, γιατί «άγγελος Κυρίου περιβάλλει με την προστασία του αυτούς που φοβούνται και τους προστατεύει. Ο άγγελος εκάστου ατενίζει αδιαλείπτως το πρόσωπο του Πατρός του εν τοις ουρανοίς. κάνει αδιαλείπτως τις προσευχές του προς τον Μέγα Αρχιερέα, στον Θεό του σύμπαντος κόσμου και ταυτίζεται με την προσευχή εκείνου που έχει επωμισθεί» (Κατά Κέλσου 8,36). ‘ Ετσι, ο άγγελος κινείται μεταξύ ψυχής και ουρανού. «Ανεβαίνει φέροντας τις προσευχές των ανθρώπων και μετά κατεβαίνει για να αποδώσει στον καθένα αυτά που του αξίζουν και για τα οποία έχουν λάβει εντολή εκ του Πατρός για να είναι οι λειτουργοί σε όσους είναι αποδέκτες της ευεργεσίας τους» (Κατά Κέλσου. 5,4. Πρβλ. Ομιλ. εις τους Αριθμ. 11,5, Ομιλ. εις το Λευτ. 9,8) (13).
‘ Ενα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό αυτής της παλαιάς παραδόσεως είναι ότι ο άνθρωπος έχει ταυτόχρονα ένα άγγελο και ένα δαίμονα που ασχολούνται μαζί του. Συμβαίνει δηλαδή όπως και με τα έθνη που έχουν τόσο τους αγγέλους. όσο και τους δαίμονές τους. Είναι μια θεωρία που απαντά στον ψευδο -Βαρνάβα (18.1). όπου συνδυάζεται με τη διδασκαλία περί δύο οδών, του καλού και του κακού. Ο άγγελος έλκει τη ψυχή προς το καλό και ο δαίμονας προς το κακό. Πρόκειται για τη διδασκαλία της κρίσεως των ψυχών σε εμβρυακή μορφή (14).. Ο Ερμάς εμμένει περισσότερο επί τούτου: «Στον άνθρωπο υπάρχουν δύο άγγελοι. Ο άγγελος της δικαιοσύνης και ο άγγελος του κακού. Ο άγγελος της δικαιοσύνης είναι ευαίσθητος, συνεσταλμένος, γλυκύς και ειρηνικός. ‘ Οταν εισέρχεται στην καρδιά σου, σου μιλάει αμέσως για το δίκαιο, την αγιότητα, τη μετριοφροσύνη. για κάθε έργο δικαιοσύνης. Όταν αυτές οι σκέψεις έρχονται στην καρδιά σου. να ξέρεις ότι ο άγγελος της δικαιοσύνης είναι δίπλα σου. Αντίθετα, ο άγγελος του κακού είναι ευέξαπτος, βρίθει δριμύτητας και παραφροσύνης. Αναγνώρισέ των σε αυτές τις ένέργειες» (Εντολή ΣΤ’ 2,2-5).
Ο Ωριγένης θα προσλάβει αυτή τη διδασκαλία του Ερμά, όπως άλλωστε το γράφει με σαφήνεια. Από αυτόν θα περάσει στυν Μ. Αθανάσιο και ακολούθως στο σύνολο της πνευματικής παράδοσης. «Το βιβλίο του Έρμά», γράφει ο Ωριγένης, «διδάσκει ότι δύο άγγελοι συντροφεύουν κάθε άνθρωπο. Όταν αγαθές σκέψεις αναβλύζουν στην καρδιά μας, λέει ότι προέρχονται από τον αγαθό άγγελο. Όταν είναι αντίθετες λέει ότι πρόκειται για συμβουλές του κακού άγγέλου. Και ο Βαρνάβας βεβαιώνει γι’ αυτό στην Επιστολή του» (Περί αρχών III, 2,4, Koetschau, 251). Εδώ ο Ωριγένης είναι εκπρόσωπος μιας παλαιάς παράδοσης, η οποία αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο της πνευματικής παράδοσης: «Ό λοι οι άνθρωποι συνοδεύονται από δύο αγγέλους, του κακού που τους ώθεί στο κακό και του καλού που τους ωθεί προς το άγαθό» (Εις Λουκ. 35, Rauer, 207). Σε άλλο σημείο επαναλαμβάνει ότι «αυτό που λέω για κάθε επαρχία ισχύει γενικά για κάθε άνθρωπο. Καθένας συνοδεύεται από δύο αγγέλους, αυτόν του δικαίου και τον άλλο της αδικίας. Όταν οι αγαθές σκέψεις αναβλύζουν στην καρδιά μας, προέρχονται από τον αγαθό άγγελο, ενώ οι κακές προέρχονται από τον άγγελο του κακού» (Εις Λουκ. 2, Rauer. 86).
Ο άνθρωπος λοιπόν αποτελεί το διακύβευμα ενός πνευματικού άγώνα μεταξύ των δυνάμεων του φωτός και των δυνάμεων του σκότους. Αυτό το μεγάλο ζήτημα θα το αναπτύξει και ο Ιγνάτιος Λοϋόλα στο έργο του «Ενατένιση των δύο λαβάρων», όπως άπαντά ήδη στον Ωριγένη (Εις Αριθμ. 20,3, Mehat. 405). Ο Μ. Αθανάσιος του αφιερώνει ένα σημαντικό μέρος στο έργο του Βίος του αγίου Αντωνίου (29-56). Ο Γρηγόριος Νύσσης το παραθέτει ξεκάθαρα, συνδέοντάς το με την ιδέα του φύλακα αγγέλου: «Ό ταν έπεσε στην αμαρτία η ανθρώπινη φύση, ο Θεός δεν άφησε την πτώση μας χωρίς να λάβει καμιά πρόνοια, αλλά έδωσε κάποιον άγγελο από εκείνους που έλαβαν την ασώματη φύση, να παραστέκεται για βοήθεια στη ζωή του καθενός. Από το άλλο όμως μέρος ο διαφθορέας της φύσης αντιστέκεται και πολεμάει εξίσου δια μέσου κάποιου σκληρού και κακοποιού δαίμονα που λυμαίνεται την ανθρώπινη ζωή. Ο άνθρωπος βρίσκεται άνάμεσα σε αυτούς τους δύο που τον συνοδεύουν. Ο σκοπός του καθενός είναι αντίθετος προς τον του άλλου και ο καθένας προσπαθεί να τον επιβάλει, δείχνοντας από πριν με τις σκέψεις ο αγαθός τα αγαθά της αρετής, αυτά που αποκαλύπτονται δια μέσου της ελπίδας σε όσους πετυχαίνουν. Ο άλλος δείχνει τις υλικές απολαύσεις, που δεν αφήνουν καμμία έλπίδα για τα αγαθά, ενώ το παρόν, η απόλαυση και το θέαμα αιχμαλωτίζουν τις αισθήσεις των ανοήτων» (Εις τον βίον του Μωϋσέως. PG 44.337D 340Α. Μτφρ. Αρχιμ. Παγκρατίου Μπρούσαλη, εκδ. Αποστολικης Διακονίας, Β’ εκδ. 2011.σελ. 115).
Έτσι, ο άνθρωπος ζει εντός ενός υπερφυσικού κόσμου, ο οποίος χαρίσθηκε, όπως λέγει ο απόστολος Παύλος, «εις θέαν ανθρώπων και αγγέλων». Γι’ αυτό ο άγιος Ιλαρίων λέγει ότι «ό,τι φαίνεται να είναι κενό είναι γεμάτο από άγγέλους του Θεού και δεν υπάρχει τίποτε που να μην κατοικείται από τους λειτουργούς του… Αν ο φόβος διακατέχει κάποιον που ετοιμάζεται να υποπέσει σε αμάρτημα μήπως μπει κανείς απρόοπτα, τι θα πρέπει να κάνει ένας χριστιανός που γνωρίζει ότι περιβάλλεται από παντού από ουράνιες δυνάμεις. Και δεν εννοώ μόνο τις πράξεις του, αλλά ακόμη και τις επιθυμίες του. Όταν αισθανόμαστε αναστατωμένοι από κάποια κακή επιθυμία δεν πρέπει να τρέμουμε μπροστά στην παρουσία των χορειών αγγέλων που μας περιβάλλουν; Αν πράγματι οι άγγελοι των μικρών παιδιών ατενίζουν καθημερινά το πρόσωπο του Πατρός, θα πρέπει να φοβόμαστε την μαρτυρία εκείνων για τους οποίους γνωρίζουμε ότι είναι ταυτόχρονα κοντά μας και είναι παρόντες πλησίον του Θεού» (Tract. Psalm. 118. PL 9, 5061) 507Β). Αυτή η παρουσία των αγγέλων δεν μας εμποδίζει να αμαρτήσουμε, αλλά μας κάνει να κλίνουμε προς την διάπραξη του αγαθού. «Ο προφήτης σπεύδει να πραγματοποιήσει πράξεις, για τις οποίες καμαρώνουν οι πνευματικές φύσεις. Γνωρίζει ότι όλη η ζωή του εκτυλίσσεται υπό την έποπτεία των αγγέλων και επιθυμεί να τους ευχαριστεί, ατενίζοντας τις ουράνιες δυνάμεις» (Tract. Psalm. 137, PL 9, 786D).
Jean Daniélou, Οι άγγελοι και η αποστολή τους,
Αθήνα 2016, 2η εκδ. Αποστολικής Διακονίας, σελ.113- 127
Υποσημειωσεις
(1) Βλ. Jean Hering. Un texte oublie, Mtth. Ματθ. 18.10. Melanges
Goguel. 1950, σελ. 95 κ. εξ.
(2) Πρβλ. Γρηγόριος Νύσσης, Είς ’σμα 7, PG 44, 933 D. Ιλαρίων, Tract. Psalm., 124. PL 9, 682 BC. PL, 786: «Όλοι οι πιστοί έχουν για αρωγούς τους θείους λειτουργούς, όπως γράφεται ότι ο άγγελος Κυρίου περιβάλλει όσους τόν φοβούνται» (Ψαλμ. 33, 8). Ευσέβιος, Ευαγγ. Προπαρασκευή, 13. PG 21, 1108 A. Γρηγόριος Θαυματουργός, Λόγος εἰς τόν Ωριγένην, PG 10, 1061 BC.
(3) Κλήμης ο ’λεξανδρεύς, Έκλογ. 50. Stahlin, 131. Τερτυλλιανός, De anima 37.1. Εις Ιώβ 13.49. Preushen, 277-279. Μεθόδιος, Conv. 2.6. Bonwetsch. 23.
(4) «ἐάν εὑρίσκομαι ἐντός τῆς Ἐκκλησίας, ὅσο μικρός καί νά εἶμαι, ὁ ἄγγελός μου ἔχει τό ἐλεύθερο νά ἀτενίζει τό πρόσωπο τοῦ Πατρός. Ἄν εἶμαι ἐκτός δέν τό ἀποτολμᾶ» (Ὠρίγένης, Εἱς Λουκ. 35, Rauer, 208).
(5) Βλ. Ευσέβιος, Εις τους Ψαλμ. 90. PG 23, 1161Α. Εις τους Ψ’αλμ. 47. PG 22. 428ΑΒ (όπου ύπαινίσσεται τον άγγελο του Πέτρου στις Πράξεις 12.15).
(6) Η έκφραση απαντά στον Ησαΐα 33, 7 στην μετάφραση του αγ. Ιερωνύμου.
(7) Βλ. επίσης Εις Κολοσ., 1,3: «Γεύγουμε, αἰτησόμενοι ἄγγελον εἰρήνης» (PG 62, 322). Προηγουμένως γίνεται λόγος για τον φύλακα άγγελο.
(8) Πρβλ. επίσης Εις Ήσαΐαν 13,260. PG 30. 576Β: «Αυτοί που κοπιάζουν μαζί μας για τη σωτηρία, σύνοικοι και γείτονες είναι οι ειρηνικοί άγγελοι». Πρβλ. Γρηγόριος Νύσσης, Εις τον άγιο Μάρτυρα Θεόδωρον. PG 46, 745C. Ευσέβιος, Εις Ήσαΐαν 33. PG 24. 325C.
(9) Γιά τον ρόλο των άγγέλων στην μετάνοια βλ. Κ. Rahner, La pénitence chez Origène, Rech. c. Rel., 1950, σελ. 81 και 88.
(10) Κ. Rahner, όπ.π., σελ. 281.
(11) Για τον Ιουδαϊσμό βλ. H. Bietenhard, Die himmlische Welt, σελ. 133-135. Ο Φίλων αναπτύσσει ευρέως τή διδασκαλία περί μεσιτείας των αγγέλων, αγγελιαφόρων του Θεού στους ανθρώπους και των ανθρώπων προς τον Θεό (Περί Γιγάντων, 3-7, Wendland, 45. De Somniis, I, 141- 142. Wendland, 235).
(12) Bl. W. L ü cken, Mich ä el, σελ. 67, 93.
(13)Ο άγιος Ιλαρίων μαρτυρεί επί της εν λόγω παραδόσως : «Ότι οι άγγελοι προΐστανται στις προσευχές των πιστών είναι μία απόλυτη αυθεντία (auctoritas absoluta). Προσεύχονται στον Θεό καθημερινά για τους σεσωσμένους δια του Χριστού» (Co. Mtth. 18, 5. PL 9, 1020 A. Πρβλ. Εις Ψαλμ., 129. PL 9, 722 B).
(14) Guy Soury, La démonologie de Plutarque, 1942, σελ. 131.