Ο ναός της Αγίας Σοφίας είναι ένα εντυπωσιακό εκκλησιαστικό αρχιτεκτονικό μνημείο του 12ου αιώνα και το μοναδικό κτίσμα που παραμένει σχεδόν άθικτο στην Άνω Πόλη της Μονεμβασιάς.
Αν και οι χριστιανικοί λαοί εξαφανίστηκαν σταδιακά από την Άνω Πόλη κατά την περίοδο της Α’ Τουρκοκρατίας, η Αγία Σοφία διασώθηκε κυρίως χάρη στην απόφαση των Τούρκων να το μετατρέψουν σε τζαμί.
Η Αγία Σοφία κτίστηκε στα μέσα του 12ου αιώνα, κυριολεκτικά στην άκρη του βράχου, προκαλώντας εύλογα ερωτήματα και θαυμασμό για το πώς έγινε κατορθωτό να κατασκευαστεί σε αυτό το σημείο.
Λέγεται ότι η κατασκευή της σε θέση που δεσπόζει στο πέλαγος, πρέπει να έχει άμεσα σύνδεση με την επιτυχή απώθηση των ναυτικών δυνάμεων των Νορμανδών το 1148 και να αποτελεί αφιέρωμα κάποιας σημαντικής προσωπικότητας.
Πρόκειται για έναν οκταγωνικό τρουλαίο ναό με προκτίσματα στη νότια πλευρά του, ο οποίος έως το 1821 ήταν αφιερωμένος στην Παναγία Οδηγήτρια (μετά την επανάσταση του 1821 αφιερώθηκε στη Σοφία του Θεού, καθώς θεωρήθηκε αντίγραφο της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη).
Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού χρονολογείται το 12ο αιώνα και οι τοιχογραφίες του ανάγονται στα τέλη του 12ου –αρχές του 13ου αιώνα.
Οι τοιχογραφίες που έχουν διασωθεί είναι εξαιρετικής τέχνης, όπως ο Χριστός με δύο σεβίζοντες αρχαγγέλους καθώς και δύο ολόσωμοι αρχάγγελοι με αυτοκρατορική ενδυμασία στο νάρθηκα.
Σε κάποια από τα γωνιακά παρεκκλήσια του ναού της Αγίας Σοφίας υπήρχαν ταφές.Μάλιστα τον ΙΣΤ΄αιώνα αναφέρεται ότι σε αυτόν ετάφη ένας Καντακουζηνός που υπήρξε αυτοκράτορας. Ενδεχομένως δεν είναι άλλος από τον αυτοκράτορα Ιωάννη ΙΣΤ’, ο οποίος πέθανε στο Μοριά το 1383.
Ο ναός ακολούθησε την «τύχη» της Καστροπολιτείας και παραδόθηκε στις διαθέσεις των εκάστοτε κατακτητών τους.
Κατά την Α ’Βενετοκρατία (1463 -1540) ο ναός συνέχισε να λειτουργεί. Αναφέρεται ως Madonna del Castello ή Nostra Donna in Castello και ήταν καθολικού δόγματος για τις ανάγκες των αξιωματούχων και της φρουράς που έμεναν στην Άνω Πόλη.
Αργότερα οι Τούρκοι το μετέτρεψαν σε τζαμί, το Φετιχιέ και ασβέστωσαν τις τοιχογραφίες.
Με την επάνοδο των Βενετών ο ναός καθολικού δόγματος αφιερώθηκε στη Madonna del Carmine και εκεί εγκατέστησαν το Ευαγές τους Ίδρυμα τρεις φραγκισκανοί μοναχοί.
Έκαναν μια ογκώδη προσθήκη με χαρακτηριστική βενετσιάνικη μορφολογία στη δυτική πρόσοψη του ναού και δημιούργησαν χώρους για τις ανάγκες του ιδρύματος, όπως τράπεζα και σχολείο για τα παιδιά των Βενετών.
Οι Τούρκοι μετέτρεψαν και πάλι το ναό σε τζαμί ενώ από τις πρώτες κινήσεις των Ελλήνων που παρέλαβαν την πόλη το 1821 ήταν να γκρεμίσουν το μιναρέ που είχε κτιστεί στη νοτιοδυτική γωνία του ναού.
Έκτοτε και δεδομένου ότι ο ναός της Αγίας Σοφίας αποτέλεσε το μοναδικό καλά διατηρημένο κτίσμα της Άνω Πόλης, ακολούθησαν μια σειρά από εργασίες επισκευής του.
(Το κείμενο βασίζεται σε στοιχεία και πληροφορίες από το βιβλίο «Μονεμβασιά, μια Βυζαντινή Πόλις Κράτος» της Χάρις Α. Καλλιγά, εκδ. Ποταμός)